Аналитика
Мувлата што никнала во урнатините на нуклеарната централа во Чернобил изгледа не само што го издржува зрачењето, туку можеби дури и „се храни“ од него. Научниците сега се прашуваат: дали истата оваа црна мувла еден ден би можела да ги штити астронаутите од опасното космичко зрачење?
Во мај 1997 година, микробиологот Нели Жданова влегла во една од најрадиоактивните згради на планетата, реакторот четири во Чернобил, и видела нешто неочекувано. Црна мувла се рашири по ѕидовите, таваните и дури во металните цевки. Наместо да биде „убиена“ од зрачењето, таа изгледало дека ужива во него. Истражувањата на Жданова покажале дека габичните хифи растат токму кон изворите на радијација, појава што таа ја нарекла „радиотропизам“.
Ова е чудно, бидејќи јонизирачкото зрачење обично е смртоносно: ја крши ДНК, ги оштетува протеините и предизвикува мутации и смрт на клетките. Но во зоната на исклучување од 30 километри околу Чернобил, каде што луѓето се иселени по катастрофата во 1986 година, животот не само што се враќа, туку на некои места напредува. Волци, диви свињи и други животни повторно шетаат по шумите, а црните габи тивко ги колонизираат најконтаминираните делови.
Клучот се крие во меланинот, истиот пигмент кој ни ја бојадисува кожата и косата. Габите од Чернобил се речиси црни затоа што нивните клеточни ѕидови се полни со меланин. Кај луѓето, потемната кожа подобро штити од УВ-зрачење. Кај габите, меланинот изгледа ги штити од многу посилно јонизирачко зрачење и можеби им помага да го користат како извор на енергија.
Во 2007 година, нуклеарната научничка Екатерина Дадачова открила дека меланизираните габи растат побрзо кога се изложени на радиоактивен цезиум отколку во нормални услови – околу 10% побрз раст. Нејзиниот тим забележал дека габите во присуство на зрачење го менуваат својот метаболизам како да ја „претвораат“ енергијата од радијацијата во енергија за раст. Таа го предложила терминот „радиосинтеза“ – аналог на фотосинтезата, но наместо сончева светлина, изворот е зрачењето.
Меланинот тука се однесува како жива, мека „губиме енергија“ бариера. Наместо да го одбива зрачењето како метален штит, тој го апсорбира, ја распрснува енергијата и ги неутрализира дел од реактивните честички што го оштетуваат ткивото. Во езерцата околу Чернобил, потемните жаби со повеќе меланин имаат поголеми шанси да преживеат и да се размножуваат, па локалната популација станува сè потемна – природна селекција во живо.
Не сите габи со меланин се „радиољубци“. Дел од нив воопшто не покажуваат посебен раст кон изворите на зрачење. Но конкретни видови, како Cladosporium sphaerospermum – еден од соевите пронајдени во Чернобил – се покажуваат како особено интересни. Овој сој беше испратен и на Меѓународната вселенска станица, каде 26 дена беше изложен на галактичко космичко зрачење. Таму, габите растеле за околу 20% побрзо отколку во контролни услови на Земјата.
Истражувачите поставиле и сензор под тенок слој од габата на вселенската станица. Колку повеќе растела мувлата, толку повеќе се намалувало измереното ниво на зрачење. Дури и таков тенок „тепих“ од габи успевал да апсорбира дел од космичките зраци. Тоа ги навело научниците да размислуваат: ако на една Петриева чинија може да се забележи ефект, што би можеле да направат вистински „ѕидови“ од вакви габи?
Во следните децении, Кина и САД планираат бази на Месечината, а приватни компании како „СпејсЕкс“ најавуваат мисии до Марс. Една од најголемите закани за луѓето во длабока вселина е токму космичкото зрачење. Класичните штитови – вода, дебел метал, стакло или специјални пластики – се тешки и скапи за лансирање од Земјата.
Затоа научниците од НАСА и други институти експериментираат со „микоархитектура“ – конструкции од габи. Идејата е да се понесат само спори и малку хранливи материи, а потоа на Месечината или Марс да се „одгледуваат“ ѕидови, панели и дури мебел од габични материјали. Ако тие габи се и меланизирани, теоретски би можеле истовремено да бидат и градежен материјал и жив, саморегенерирачки штит од зрачење.
Сè уште има многу непознати. Не е докажано до крај дали габите навистина ја користат радијацијата како извор на енергија или дел од забележаните ефекти се должат на други фактори, како микрогравитацијата или содржината на вода во ткивата. И радиосинтезата засега останува теорија која чека да биде потврдена на молекуларно ниво.
Но една работа е јасна: црната мувла од Чернобил радикално ни го менува погледот на тоа како животот може да опстане – и да напредува – во екстремни услови. Ако таа успеа да го колонизира отруениот реактор на Земјата, можеби утре нејзини „роднини“ ќе помогнат да ги изградиме и заштитиме првите човечки домови на Месечината или на Марс.
(Фото: DocWertheim, Wikimedia Commons CC BY-SA 4.0)
