Аналитика
Патот до основањето на компанијата Сауди Арамко Британците го трасираа уште пред еден век, кога погрешно процениле дека во саудиската пустина нема ни капка нафта и му го отстапиле нафтеното Ел Дорадо на американски нафтени компании.
Пустинскиот гигант Сауди Арамко во моментов е единствената нафтена компанија која се уште се спротивставува на историската поместување на покривот на светот, од каде нафтениот картел потиснува сосема нов– технолошки. Оваа компанија во сопственост на Саудиска Арабија ги има вторите по големина резерви на нафта во светот, а благодарение на својата моќ извесно време беше еден вид „држава во држава“.
„Сепак, огромните пустински пространства каде што се појави не беа привлечни за никого пред само еден век, бидејќи во тоа време се веруваше дека таму нема ни трага од нафта. Така барем тврдеа британските истражувачи од англо-персиската нафтена компанија, сега гигантот Бритиш Петролеум (БП), кои во тоа време вршеа тестирања на тие области за сметка на британската влада“, вели Јово Илиќ, експерт за политика за животна средина.
Илиќ потсетува дека по Првата светска војна, Велика Британија владеела со голема област на Блискиот и Средниот Исток, каде што нејзината компанија „БП“, која била во мнозинска сопственост на британската држава, била вклучена во одлуките поврзани со концесиите за нафта. Британците многу влијаеле на тамошната политика, давајќи територии и владејачки титули. Со нивна поддршка, Палестина беше поделена на Западна Палестина, на која подоцна беше основана модерната држава Израел и Јордан.
ПРИКАЗНАТА ЗА ПУСТИНСКОТО КРАЛСТВО
Преку археологот, авантурист и воен водач Томас Лоренс, попознат како Лоренс од Арабија, Британците му помогнале на Хусеин ибн Али, владетелот на Мека, кој го предводел бунтот против Отоманската империја во 1916 година со неговите два сина. Во исто време, британскиот арапист Џон Филби, кој беше испратен од неговите сонародници во дипломатска мисија на Арапскиот Полуостров, поддржа друг племенски поглавар, Абдул Азиз ибн Сауд, во неговите амбиции да стане лидер на арапскиот свет.
Британците на крајот се определиле за Хусеин, чиј син Фајсал бил именуван за крал во Ирак, а другиот Абдула бил именуван за крал во Јордан. Филби, убеден дека оваа одлука е погрешна, го прифатил исламот и почнал да работи за отфрлениот Ибн Сауд, кој немал друг избор освен да се бори за превласт на територија која на Британците не им ветувала никаков профит. На почетокот на триесеттите години на минатиот век, тој го основал Кралството Саудиска Арабија, религио-политички систем заснован на вахабизмот, исклучително конзервативна варијанта на исламот.
Новиот пустински монарх владеел со многу сиромашно кралство, па Филби го советувал да се сврти кон странски инвестиции, пред се концесии за нафта, откако таа била откриена во другите земји од Персискиот залив, Кувајт, Катар и Бахреин. И покрај раздорот со британската влада, Филби прво им ја понуди оваа можност на своите сонародници, но тие го одбија предлогот, уверени дека од него не може да се исцеди ниту капка „црно злато“. Наскоро ќе се покаже дека тоа беше една од најлошите проценки што Британците ја направија во нивната историја, оставајќи им ја идната нафта од саудиската пустина на Американците.
Имено, по британското „не“, Филби го советувал Абдул Ибн Сауд да им пристапи на американските нафтени компании. Поканата беше прифатена од компанијата Стандард Оил од Калифорнија, идниот Шеврон, која во 1933 година потпиша договор со кралот Абдула за правото на концесии за нафта во провинцијата Ел Хаса во следните 60 години. Оваа територија на истокот на Саудиска Арабија ќе стане најбогатото нафтено поле во светот за нешто повеќе од една деценија, од каде потекнуваат една петтина од досега користените нафтени резерви на планетата. Саудијците и Американците ја основаа заедничката компанија „Californian Arabian Standard Oil Company“ („Casoc“), која веќе ги пронајде првите количества нафта во 1935 година.
НАФТА ЗА ДОЛАРИ
Со оглед на тоа што на саудискиот монарх му требаа пари за да остане на власт, тој побара од американската компанија однапред да му исплати значителен дел од договорените средства, па беше принудена да продаде половина од правата на концесијата на друга американска компанија „Тексако“. По откривањето на нафтата и зголемените барања на кралот за финансиски инјекции, во 1936 година во Саудиска Арабија дојдоа уште две американски нафтени компании, „Ексон“ и „Мобил“. Овие четири корпорации формираа заеднички конзорциум наречен „Arabian American Oil Company“ („Aramco“).
Новоформираната компанија беше камен-темелник за развојот на нафтената индустрија во песочното кралство, каде во 1937 година беше отворен нафтен терминал во пристаништето Рас Танура, кој ќе стане најголемиот извозен центар во Саудиска Арабија.
Така, американските нафтени компании ја презедоа целосната контрола над саудиските нафтени резерви, решени да не го испуштат. Тамошното црно злато стана толку важно за интересите на новата моќ во подем што американскиот претседател Рузвелт, враќајќи се од Јалта во 1945 година, реши да се сретне со Ибн Сауд во близина на Суецкиот Канал и покрај својата болест. На таа средба беше договорено стратешко партнерство меѓу двете земји, кое вклучуваше Саудијците да продаваат нафта за долари.
Поради брзиот економски развој веднаш по Втората светска војна, САД веќе не можеа да ги задоволуваат потребите за нафта од сопствени извори и мораа да се насочат кон увоз. Првиот цевковод што испорачуваше саудиска нафта до Медитеранот, до пристаништето Сидон во Либан, беше изграден во 1949 година, кога Саудиска Арабија веќе произведуваше 500.000 барели нафта дневно.
Следната година Абдул ибн Сауд потпиша нов договор со конзорциумот Арамко за поделба на заработката на еднакви делови. Со тогашниот американски претседател Труман беше договорено Саудиска Арабија да гарантира редовна испорака на нафта за Америка, која пак ќе го почитува територијалниот интегритет на саудиската држава и ќе ја третира секоја закана за ова кралство како закана за националната безбедност на Соединетите Американски Држави.
КИНЕЊЕ НА ПАПОЧНАТА ВРВЦА
Компанијата Арамко речиси секоја година отвораше нови нафтени полиња во провинцијата Ел Хаса, па производството на нафта достигна пет милиони барели дневно до 1962 година. Оваа количина на „црно злато“ ја рангираше Саудиска Арабија меѓу најголемите светски производители на нафта, а Арамко доби таква моќ што стана „држава во држава“. Саудиската држава немаше никаква контрола врз работењето на конзорциумот, кој самостојно одлучуваше за сè, вклучувајќи ги и цените по кои ќе извезува нафта. Во тоа време, ова беше без преседан, бидејќи американските нафтени компании беа обединети во картелот „Седум сестри“, кој го контролираше производството на нафта ширум светот и ги одредуваше пазарните цени.
Ситуацијата почна постепено да се менува кога во 1960 година беше основана Организацијата на земјите извознички на нафта (ОПЕК), меѓу чии основачи беше и Саудиска Арабија. Членките се обидоа преку заедничка политика да ја намалат доминацијата на странските компании на штета на националните ресурси и да воспостават поголема контрола врз концесиите и заработката. Компаниите од нафтениот картел тогаш направија погрешна проценка исто како и Британците на почетокот на минатиот век. Тие го потценија новоформираното здружение, кое го ревидирале дури за време на нафтената криза од 1973 година, кога членките на ОПЕК за прв пат ја искористиле можноста да го забранат извозот на нафта и да го намалат неговото производство, што ја зголеми цената на овој енергенс на светскиот пазар четири пати.
Саудиска Арабија потоа тргнува на процес кој ќе биде завршен во 1980 година, при што државата го презеде целосното управување и контрола над конзорциумот Арамко. Компанијата се нарекува Сауди Арамко од 1988 година, а на почетокот на 90-тите започна со модернизирање на инфраструктурата, отворање нови нафтени полиња и инвестирање низ светот.
Иако станува збор за радикални промени во сопственичката структура, тие не ја скршија папочната врвца што ги поврзуваше интересите на САД со интересите на династијата Сауд, која сè уште владее. До пред една година, кога видно се заладија односите меѓу двете земји. Сега тие се дополнително комплицирани од енергетската криза поради војната во Украина и фактот што Саудиска Арабија, како и другите земји од Блискиот Исток, одби да застане на страната на западните земји и да го прекине бизнисот со Русија.
