Два банкрота на Југославија – едниот за време на кралот, другиот за време на Тито

Голем дел од српската јавност нема рационална свест за Кралството Југославија и Социјалистичка Федеративна Република Југославија и за начинот на функционирање на нивните економии. Оние од десницата (претежно монархисти, традиционалисти, конзервативци, националисти) имаат тенденција да го изедначуваат Кралството Југославија со златното доба и држава која беше во сè подобра од нејзиниот комунистички наследник. Сепак, тие не ги земаат предвид негативните факти: дека Југославија, заедно со Романија и Албанија, беше најсиромашна земја во Европа, мерена со БДП по глава на жител, и дека реално станува збор за традиционална и заостаната аграрна земја, со малку или без демократски институции и слаби резултати. 

Од друга страна, оние од левиот спектар (комунисти, социјалисти, т.н. прогресивна интелигенција) го сатанизираат Кралството и ја идеализираат Републиката, без да ја земат во предвид суровата еднопартиска диктатура и едноумието.

Скоро никој од нив, во меѓусебни конфликти или лични размислувања, воопшто не размислува за основните разлики во економските системи што постоеја меѓу двете државни креации.

Првиот банкрот – криза на ликвидност во Кралството

Првиот надворешен јавен долг на Србија беше таканаречениот руски долг од 1876 година во износ од 2,13 милиони рубли, со каматна стапка од 6% што беше земена за набавка на воен материјал за претстојната војна со Турција. Сите последователни долгови беа земени од Запад (банки на Австро-Унгарија, Германија и Франција, како и нивните конзорциуми), со релативно висока каматна стапка од 5%, што сè уште беше споредливо со тогашните други балкански земји. Кралството Србија склучи неколку заеми со француски банки пред Првата светска војна. Тоа беа:

1. Заем за изградба на железници и вооружување од 1906 година за 50 години со каматна стапка од 4,5%; 95 милиони франци
2. Заем за изградба на железница и вооружување од 1909 година со ист рок на отплата и камата; 150 милиони франци
3. Заем за покривање на трошоците на Балканските војни од 1913 година за 50 години и со каматна стапка од 5%; 250 милиони франци

Вкупниот износ на овие нови заеми беше 495 милиони француски франци (95 + 150 + 250). Покрај тоа, имало и други долгови склучени пред Балканските војни, па вкупното задолжување на Кралството Србија пред Првата светска војна изнесувало околу 950 милиони франци. Бидејќи Србија исто така го примени стандардот на Латинската монетарна унија за парите на злато, еден златен динар се разменуваше по девизен курс за еден франк. Ова ни овозможува да ги претставиме овие долгови во перспектива, бидејќи вкупните буџетски приходи на Кралството во 1914 година изнесуваат 130 милиони динари. Споредбата со денешното време нема многу смисла, имајќи предвид дека тогашната државна потрошувачка изнесуваше 10-15% од БДП, додека денес е над 40%. Но, јасно е дека јавните финансии на Србија пред Првата светска војна беа многу затегнати, пред се поради долговите за оружје и финансирањето на балканските војни.

Со избувнувањето на војната во 1914 година, ситуацијата стана уште полоша: скоро сите луѓе беа мобилизирани и испратени на фронтот и исчезна економскиот живот. Поради тоа, Србија доби голема помош од другите сојузнички земји за време на војната, а особено по окупацијата на земјата во 1915 година. Оваа вкупна помош беше проценета на околу 1,5 милијарди франци (по 500 милиони од владите на САД, Англија и Франција). На почетокот, природата на оваа помош не беше јасна – дали е грант или се заеми што треба да се враќаат по војната?

Отпрвин, преовладуваше првото мислење, но Соединетите Држави го напуштија уште во 1922 година поради своите буџетски проблеми поврзани со исплатата на надоместокот за демобилизација на своите војници и побараа наплата на овие долгови. САД прво потпишаа договори со Франција и Англија, потоа со други земји, а главната идеја беше овие земји да ги отплатат своите долгови кон САД врз основа на нивните сопствени побарувања за воена штета на Германија и другите централни сили.

После тоа, и Велика Британија и Франција се откажаа од претходната позиција, па тие исто така побараа од Србија да ја врати помошта добиена за време на војната во вид на заеми. Србија тогаш склучи договори за отплата на овие заеми во 1926 година со САД, во 1927 година со Велика Британија и во 1928 година со Франција.

Во случајот на Франција, арбитражата на Меѓународниот суд во Хаг мораше да се направи поради голема разлика во проценката на вредноста на помошта. Француската влада побара околу 1,7 милијарди франци злато, додека СЦС сметаше дека е преголема сума, а исто така побара отплатата да се изврши во хартиени пари. Судот донесе одлука долгот да се плаќа како што е примен – во банкноти, а износот на долгот беше намален на 1 милијарда франци преку преговори.

Првата светска војна донесе невидено уништување и огромните трошоци за нејзино управување ги принудија владите на земјите учеснички во војната безмилосно да позајмуваат во странство, а потоа да се свртат кон печатници и инфлација за да ги покријат трошоците. Големиот пораст на понудата на пари во оптек природно доведе до појава на инфлација, што на крајот доведе до напуштање на претходниот стандард на европските валути во однос на златото и придонесе за подоцнежно напуштање на златниот стандард. Францускиот франк изгуби 80% од својата вредност во однос на златото поради инфлацијата за време на војната. Па со тоа, за иста количина на франци би добиле само една петтина од предвоената количина на злато.

Приватните сопственици на обврзници на претходно земени долгови (странски приватни банки) сметаа дека се засегнати, и од 1924 година тие бараа исплатата на нивниот долг повеќе да не се прави во француски франци (истите средства што ги дадоа), туку во злато, по периодот пред војната. паритет Владата (тогаш) на Кралството Србите, Хрватите и Словенците, се разбира, не се сметаше за одговорна за амортизацијата на франкот во однос на златото, но сметаше за вистинските адреси за жалба до Банката на Франција, што доведе до оваа состојба со прекумерни хартиени пари.

Се разбира, тоа не беше сè и работата стигна до Постојаниот суд за меѓународна правда во Хаг. За жал, тој суд ја прифати жалбата на приватните сопственици на државни обврзници и донесе пресуда во нивна корист, а во 1929 година нареди понатамошна отплата на заемот во злато. На тој начин, долгот е практично петкратен. Според преговорите што ги водеше југословенската влада со доверителите, од 1930 година, беа извршени дополнителни плаќања во еквивалент на златни франци, но со малку олеснување. Имено, на првиот му беше исплатено 55% во злато, а остатокот во хартиени франци, за полека да го зголеми тој удел на злато и да ги достигне сите 100% во 1958 година, а последната транша да биде исплатена во 1972 година.

Повторно, големиот пораст на долгот имаше силен удар за јавните финансии, а особено за приливите на девизи – додека во 1929-1930 година. потроши 7,7% од девизната заработка на отплата на заемот, веќе во 1932-1933 година. таа сума се искачи на 33% од приливите на девизи.

Ситуацијата ја влоши Големата депресија бидејќи дополнително ги намали приливите на девизи на неколку начини. Прво, поради хроничен недостиг на девизи, нестабилни девизни курсеви и воспоставување на девизни ограничувања во меѓународната трговија, се воспоставува систем на меѓународни договори за клиринг. Врз основа на овие договори, централните банки им плаќаа на извозниците од нивните земји пари во локална валута, со цел да го споредат салдото на заедничката сметка на крајот на годината. Тогаш тековната сметка би можела да ја плати дадената сума на девизи на другата централна банка.

Со цел да се одржи меѓународната трговија, Југославија беше принудена да склучи расчистување со своите најголеми трговски партнери (Германија, Австрија, Франција, Чехословачка, Италија, Швајцарија, Луксембург, Белгија), што значеше големо намалување на девизниот прилив од извозот. Второ, во 1931 година, Германија престана да им плаќа на воените репарации на земјите победнички. Трето, износот на дознаките на емигрантите (главно од САД) се намали. Поради сето тоа, во 1932 година, Владата на Кралството Југославија објави мораториум за отплата на странските долгови и ги повика доверителите да преговараат за презакажување на долговите, бидејќи таа веќе не беше во можност да ги исполнува своите обврски, со што практично призна банкрот.

Важно е, сепак, да се напомене дека државата не ја прекина редовната исплата на државните заеми што се плаќаат во локална валута, динари и не прибегнува кон инфлација за да го намали нивниот износ. Уште во 1933 година беше постигнат нов договор со доверителите, сите долгови на странски држави во следните 3 години да бидат платени 10% во странска валута и 90% во нови обврзници со каматна стапка од 5%, очигледно во надеж дека состојбата со приливот на девизи ќе се подобри во блиска иднина.

Сепак, тоа не се случи и беше склучен нов договор според кој во наредниот двегодишен период се плаќаше 15% во странска валута, 45% во нови обврзници, а останатите 50% беа отпишани. Плаќањето на преостанатиот долг требаше да се продолжи според првично утврдените правила, што се случи затоа што приливот на девизи се зголеми во меѓувреме затоа што беа напуштени договорите за расчистување со Франција, Белгија и Швајцарија.

Втор банкрот – криза на солвентност во СФРЈ

СФРЈ ги наследи долговите на Југославија како нејзин правен наследник, но продолжи да зема нови заеми во странство за изградба на инфраструктура и набавка на машини и опрема. Ова не беше проблем сè до 70-тите години на минатиот век: економскиот раст беше висок, растот на меѓународниот долг беше контролиран и немаше проблеми со нивното враќање. Сепак, ова се смени: приливите од репарациите на војната и меѓународната економска помош се намалија, а економскиот раст се забави. Голема сума на пари се појави на светските финансиски пазари („петродолри“: пари добиени со продажба на големи количини нафта од арапските земји), што ги намали каматните стапки на заемите.

Сепак, она што навистина ја отвори вратата за неконтролирано позајмување е донесувањето на Законот за странски кредитни односи, кој им овозможува на компаниите да позајмуваат во странство и да ги претвораат девизите добиени со заеми во динари. На тој начин, позајмувањето во странство стана покритие за зголемување на потрошувачката во земјата – на сето тоа треба да се додаде и постојниот систем, кој е книжен пример за морална опасност.

Компаниите се позајмуваа доколку имаа какви било можности за такво нешто, знаејќи дека во случај на потешкотии со отплатата на долгот, државата ќе им се најде на помош, бидејќи гарант за странските долгови беше Народната банка на Југославија. Од друга страна, добиените заеми главно се трошеле несоодветно затоа што работничките совети честопати ги пренесувале тие средства од инвестиции на исплата на плати, отпуштања, загуби на завршни сметки или изградба на нови деловни згради на компанијата. Ваквите расходи не генерираа нови приливи на девизи, како што би се случило доколку се користат за модернизирање на производството за извоз.

Во периодот 1965-1971 година. Надворешниот долг на Југославија се зголеми за 2 милијарди американски долари, а во 1971-1977 година, за нови 6,3 милијарди. Ситуацијата се влоши во 1977 година со усвојувањето на Законот за девизно работење и кредитни односи со странски држави, со што на републиките и провинциите им се даде независност во скоро сите економски работи, вклучувајќи го и кредитот, со странските земји. Овој закон им даваше право на републиките и провинциите да позајмуваат во странство, со цел да се избегне прекумерно задолжување, беше предвидено заеднички договор за можниот износ на задолженост на републичките единици, но без казни во случај на нивно пречекорување.

Ова започна нова лавина од странско задолжување, па за само 3 години 1977-1981 година, надворешниот долг се зголеми двојно од 9,3 милијарди долари на 18,4 милијарди долари. Така, СФРЈ се приклучи на групата на најзадолжени земји во светот и се најде во друштво на Аргентина, Боливија, Бразил, Чиле, Брегот на Слоновата Коска и Нигерија.

Вториот нафтен шок уште повеќе ја влоши ситуацијата бидејќи дополнително ги зголеми цените на најважните увезени суровини (нафта) и ја доведе светската економија во сериозна економска криза со високи каматни стапки и инфлација. Додека капиталистичките земји успешно се бореа против тоа, менувајќи го економскиот систем со нова фаза на приватизација на досега незгодниот јавен сектор, рестриктивна монетарна политика и воведување нови технолошки иновации во производствениот процес, социјалистичките земји беа во круг. Многу од овие земји наидоа на проблеми во платниот биланс поради поскапиот увоз и намалениот извоз, а зголемувањето на каматните стапки на глобалниот финансиски пазар ја намали можноста за ново позајмување во странство и ги зголеми претходните трошоци за заеми.

Наскоро, земјите од Централна и Источна Европа мораа да се изјаснат за неможноста за понатамошна отплата на нивните долгови. Ова го сторија Полска, Унгарија и Романија, а од 1983 година им се придружи и СФРЈ, со надворешен долг од над 20 милијарди американски долари, што во денешни долари (од 2020 година) изнесува околу 57 милијарди. Но, дури и овој долг не беше превисок во меѓународната споредба, бидејќи беше нешто помалку од 40% од БДП – да го споредиме со денешна Србија, чиј јавен долг е многу поголем и ќе достигне околу 60% од БДП на крајот на оваа година, но државата сè уште може да ги плати своите долгови. Ова само значи дека тогашната југословенска економија со слаб извоз и без меѓународни движења на капитал, не можеше да генерира средства за да ги плати дури и оние помали износи на заемот.

Следуваа преговори со ММФ и беше договорено да се презакаже заемот преку продолжени услови на отплата, како и делумно рефинансирање со одобрување нови заеми со пониски каматни стапки. Овие мерки значително ги намалија обврските на СФРЈ, затоа што надворешниот долг беше намален за 30%, т.е. за околу 7 милијарди долари до 1990 година. Во исто време, Југославија се обврза на низа реформи што ќе создадат предуслови за подобри економски резултати, кои беа познати како програми за стабилизација на федералната премиерка Милка Планинц. Годинава останаа запаметени по недостигот на гориво, детергент, па дури и кафе, бидејќи немаше доволно девизи за увоз.

Толку слични а толку различни

Првиот банкрот на јавните финансии беше предизвикан од кризата на ликвидност. Како и да е, Кралството Југославија успеа да ги исполни своите меѓународни обврски се додека не беше принудено да склучи систем на билатерални клиринзи со своите трговски партнери, бидејќи го загуби најголемиот дел од приливот на девизи. Штом состојбата во меѓународната трговија се подобри по 5 години, отплатата на долговите продолжи како порано. Од друга страна, вториот банкрот беше предизвикан од кризата на солвентност поради низа проблеми од структурен долгорочен карактер. Слободно можеме да кажеме дека СФРЈ никогаш не успеа да ги реши тие проблеми, имајќи ја предвид економската криза што траеше до распаѓањето на заедничката држава.