Аналитика
Буџетот за 2025 година е слика на ветениот модел на економски раст на новата влада и на започнатите мерки и реформи како на приходна, така и на расходна страна. Покрај силната поддршка на инвестициите, она што е одлика на буџетот за 2025 година се напорите за стабилизиција на јавните финансии, мисија којашто ќе биде тешка, но не и невозможна. Претходната власт остави достасани, а неплатени обврски од 683 милиони евра, што е дефицит за повеќе од една година, кој директно или индиректно треба да го покрива новата влада. Овие неплатени обврски во дел се помирија во 2024 година, но некои ќе се исплаќаат во 2025 година, што пак се рефлектира во износот на трошоци за стоки и услуги, трансфери итн.
Паралелно со ова, преземените високи обврски од претходниот период за каматни отплати, за пензии и плати (и пред линеарното зголемување на пензиите и последното усогласување на платите) ќе тежат подолг период. Пишував во минатото дека неуспешното справување со висока инфлација во 2022 и 2023 година ќе биде голем трошок за економијата. Во изминатите години немаше суштински реформи за прибирање на приходите, ниту раст на економијата за да генерира раст на приходите. Напротив, нереалното собирање на приходите заради високата инфлација и растот на минималецот, а со тоа и на платите во економијата беа причина за раст на приливите од ДДВ, од личен доход и од придонесите. Но во исто време, ова предизвика високи преземени фискални обврски за усогласување на пензиите со инфлација и со растот на платите, како и за усогласување на платите во јавната администрација (некаде повеќе некаде помалку). Затоа алармирав дека високата инфлација од тој период беше и сѐ уште е голем трошок за економијата.
Најзначајно е што во буџетот за 2025 година се инкорпорирани започнатите реформи на новата влада во повеќе области за кои малку јавно се зборува. Во 2025 година буџетскиот дефицит се очекува да биде 41.350 милиони денари или 672 мил.евра и ќе биде понизок за 7,4% од дефицитот со ребалансот на 2024 година. Изразен како процент од БДП ќе изнесува 4%, што повторно е пониско ниво од 2024 година (4,7% од БДП).
На среден рок се очекува постепено намалување на дефицитите и со тоа исполнување на фискалното правило за дефицит на општата влада од 3% од БДП. Исполнувањето на фискалното правило не може да се случи преку ноќ, во услови на значајно уништен фискален простор од претходната влада. Големите буџетски дефицити во пост-ковид периодот заради нескротеното трошење и злоупотреба на јавните пари доведе до високо задолжување, кое последните три години се одвиваше во услови на раст на каматните стапки. Тоа неповолно се одрази и сѐ уште се одразува во високи трошоци за камати, кои во 2025 година ќе достигнат 2% од БДП. Но дека започна фискалната консолидација покажува токму примарниот буџетски дефицит (вкупниот дефицит без трошоците за каматни отплати) кој во 2025 година ќе изнесува 2% од БДП во 2025 година, што е значајно пониско ниво од претходниот период. Ова е доказ за започната фискална консолидација, којашто наредниот период ќе продолжи и со посилно темпо, сѐ со цел повторно враќање на фискалната одржливост на долг рок. Одговорна влада се грижи и за идните генерации, а неодговорна само за себе.
Извор:МФ и ДЗС
Битен елемент на буџетот за 2025 година се високите капитални расходи кои ќе изнесуваат 50.495 милиони денари или 821 милион евра, што е 4,9% од БДП. Истите ги инкорпорираат средствата на општините за инфраструктурни објекти и средствата за крупни национални инфраструктурни проекти. Овие средства заедно со парите од унгарскиот кредит за инвестиции во основни средства на домашните фирми по поволни услови преку банките, се силна основа за започнување на инвестициски бран во 2025 година. На ваков начин владата се обврзува да даде силен импулс за раст на економијата, во услови на негативни тенденции во европската економија, а особено во Германија како наш најзначаен трговски партнер. Моделот на економски раст на новата влада базиран на поттик на домашните инвестиции не само што ќе има позитивен непосреден ефект врз растот во 2025 година, туку ќе има позитивен ефект врз долгорочниот потенцијал и конкурентност на македонската економија.
Нивото на планираниот износ на капитални расходи како процент од БДП во 2025 година од 4,9% е историски меѓу највисоките. Само во 2008 година се реализирал во ваков обем, кога економски раст бил 5,5%. Економскиот раст во тоа време исто така силно бил поддржан од реалниот раст на долгорочните кредити на корпоративниот сектор (како прокси за кредити во основи средства) кој изнесувал 21,6%, а нивното учество во вкупните кредити на банките достигнало 33%, ниво кое се одржува до денес. Во 2023 година, капиталните расходи достигнаа исто така 4,8% од БДП, но заради исплатата на авансот од 244 мил.евра за Коридор 8 и 10д, а економскиот раст беше низок од околу 2%. Скепсата за тоа дали ќе се реализираат капиталните расходи во 2025 година веќе е срушена од активностите на терен, каде во тек е интензивна изградба и посветеност за завршување на децениските запоставени инфраструктурни проекти.
Извор:МФ и ДЗС
Предизвикот за консолидација на приходната страна е еднакво голем колку и оној за консолидација на расходите. Годишниот раст на приходите од 662 мил.евра е на линија на проекцијата на растот според ребалансот за 2024 година каде има повисоки годишни приливи од ДДВ, акцизи, царини и данок на личен доход. Приливите од придонесите се на линија на годишниот раст од претходните две години. Зајакнатите контроли на управата за јавни приходи и на царината веќе имаат ефект врз поголема наплата на даноците, што заедно со реформата за брзо воведување на е-фактура ќе ја подобри фискалната дисциплина. Контролите за плаќање на давачките ќе бидат добредојдени и за сите основи кај данокот на личен доход и данокот на добивка. Проширувањето на даночната основа е поголем зафат отколку промената на даночните стапки, за кои новата влада нема најава за промена. Исклучок е усогласувањето со минималната стапка на глобалниот данок на добивка и тоа за компаниите со консолидирани приходи од над 750 милиони евра. Промената на даночна стапка за овие компании од 10% на 15% ќе има позитивен ефект врз буџетот во 2026 година. Борбата со сивата економија е приоритет на оваа влада, што го означува почетокот на поголема формализација на економијата.
Извор:МФ и ДЗС
Реформите за намалување на расходите кои започнаа на повеќе фронта треба да се поздрават и охрабрат, и покрај тоа што нивниот ефект врз буџетот за 2025 година сѐ уште не е евидентен. Сепак, годишниот раст на расходите во 2025 година од 608 милиони евра ќе биде понизок од оној на приходите, што е прв индикатор за фискална консолидација.
Во струкурата на тековните расходи позначајно зголемување (изразено како процент од БДП) имаат трансферите, а во нивни рамки социјалните трансфери. Кај социјалните трансфери најголем ефект има растот на масата за пензии која во 2025 година ќе достигне 10% од БДП. Линеарното зголемување на пезиите за 2.500 денари во 2024 година и за 2.500 денари во 2025 година ја зголеми масата на пензии, но и задржувањето на формулата на усогласување на пензиите со инфлацијата и со растот на просечната плата, како во претходниот период, ќе имаше нагорен ефект врз масата на пензии. Она што се постигна со линераното зголемување на пензиите е намалување на степенот на сиромаштија помеѓу ниските категории на пензионери, а без притоа да бидат оштетени погорните категории на приматели на пензија.
Сегашните дебати за решавање на состојбата во државниот фонд за ПИОМ се за поздравување, но според мене требаше да постојат во континуитет. Причината лежи во фактот што дефицитот на фондот во 2025 година не е поразличен од претходно и истиот е историски горливо прашање. Така, ако вкупните приходи од пензиските придонеси (од плати, од доход, од самовработување и од индивидуални земјоделци) бидат во целост искористени за исплата на пензиите, тогаш дефицитот на фондот за ПИОМ ќе биде 2,4% од БДП во 2025 година, колку што бил во претходни години (а дури бил и повисок). Но, фондот има расходи за здравствено осигурување на пензионерите кои историски се околу 1% од БДП годишно, што не се покрива од останатите приходи на фондот кои доаѓаат од акцизи, од придонеси за АВРМ (до 2019 година), останати приходи (кои се многу ниски со исклучок на 2019 година) и приходи од дивиденти и камати (кои се незначителни). Затоа дефицитот е повисок и достигнува 3,5% од БДП во 2025 година, ниво кое постоело во неколку претходни години.
Фактор за континуираното проширување на вкупниот дефицит на фондот за ПИОМ се трансферите до вториот пензиски столб т.е до приватните задолжителни пензиски фондови. Овие трансфери растат паралелно со растот на бројот на осигурениците во приватните фондови и растот на приходите од придонесите. На пример, во 2014 година трансферите до вториот столб биле само 0,8% од БДП, а во 2025 година ќе бидат 1,4% од БДП. Така, вкупниот дефицит на фондот за ПИОМ во 2014 година бил 4,3% од БДП, а во 2025 година ќе биде 4,9% од БДП.
Извор:МФ и ДЗС
Покривањето на дефицитот на фондот за ПИОМ е значајно прашање кое е во фокусот на новата влада. Но покрај реформите кои ги предлага фискалниот совет, како што е зголемување на старосната граница за пензионирање или зголемување на стапката на пензиските придонеси која е тековно 18,8%, има лепеза на мерки и реформи кои стојат на располагање. Според мене треба да се зајакне контролата на уплатата на придонесите од страна на фирмите, потоа да се најдат начини за искоренување на исплатата на платата во плико (зголемувањето на минималецот е поволна мерка за ова, но ако е во голем обем создава инфлација), да се зголеми опфатот на лицата кои се под самобработување и индивидуалните земојоделци, да се регулираат придонесите кај одредени групи на лица како на пример ИТ фриленсери итн., како и да се размисли за сезонските работници кои се одјавуваат од страна на фирмите кога напуштаат работа во летниот период.
Уште еден голем социјален трансфер се трансферите за здравствена заштита, кои во континуитет се високи, а јавното здравство пропаѓа. Затоа е неопходна најавената реформа во јавното здравство, каде покрај лоцирањето на злоупотребите на јавните средства и намалувањето на управувачкиот гломазен кадар, треба да се направи ред и кој ги добива бесплатните здравствени услуги. Исто така, нивото на социјалната помош од година во година зафаќа поголем дел од БДП, а се вели дека сиромаштијата се намалува. Оваа контрадикторност укажува на непроверен, а можеби и злоупотребен, систем кој зема социјална заштита и по кои основи. Затоа, напорите на владата да стави ред во оваа област преку градење на соодветен регистар на приматели на социјална помош е за поздравување.
И на крај, злоупотребите во јавните финансии треба да бидат конечно казниви. За нив во континуитет низ годините имаше силни констатации од страна на Државниот завод за ревизија, но немаше реакција од обвинителството и судството. Судскиот систем треба да се приклучи во консолидација на јавните финансии. Одговорноста за државата и буџетот е подеднакво дистрибуирана на сите нивоа на власт.
