Аналитика
Македонија не е подготвена за очекуваната зелена транзиција и покрај тоа што државата се обврза на тоа преку повеќе национални и меѓународни документи, покажува најновиот ревизорски извештај. Термоелектраните како најголеми производители на електрична енергија во земјава, но и најголеми загадувачи, треба да се затворат, но досега не се изградени соодветни енергетски капацитети кои би ги замениле, се вели во извештајот. Дополнително, се додава, производната цена на електричната енергија на АД ЕСМ е повисока од онаа која ја продава универзалниот снабдувач, поради што работи со загуба, а со тоа ја доведува во прашање и самата транзиција.
Според податоците, инвестициите за зелена транзиција растат – од 45,9 милиони евра во 2017 година, до 113,3 милиони во 2024 година. Но, ревизорите забележуваат дека ефектот е ограничен, бидејќи дел од проектите се одложуваат или воопшто не се започнати. Клучниот проект за изградба на 400 киловолтната интерконекција кон Албанија и кон Грција, иако најавен во 2015 година, сè уште не е завршен.
Ревизорскиот извештај покажува дека земјата сè уште нема целосно интегрирана стратегија која ги поврзува сите институции и активности во енергетскиот сектор. Постојат повеќе планови, но тие функционираат паралелно, без јасна координација и без заеднички индикатори за успех. Ова резултира со фрагментирани политики и недоволна ефикасност во нивната имплементација.
Дополнително, ревизорите нотираат дека не е извршена целосна проценка на влијанието од транзицијата врз економијата, животната средина и социјалната структура. Недостасува анализа за тоа како промените ќе се одразат врз ранливите групи, што отвора прашања за праведноста на процесот.
ПРОЕКТИ И ВЕТУВАЊА САМО НА ХАРТИЈА
Историски зависна од јаглен и гас за електрична енергија, Северна Македонија се обврза постепено да го напушти јагленот до 2027 година и има за цел да постигне 38% потрошувачка на обновлива енергија до 2030 година како дел од својот Национален план за енергија и клима (NECP).
Голем дел од планираните инвестиции во обновливи извори на енергија — особено соларни и ветерни капацитети — не се реализирани според предвидената динамика. Причините се различни: административни пречки, недоволна техничка подготвеност, како и отсуство на јасни процедури за имплементација. Ова го забавува процесот на декарбонизација и ја намалува довербата во институционалната способност за спроведување на енергетски реформи.
Во извештајот се посочува дека постои недоволна искористеност на потенцијалот за производство на енергија од биомаса, геотермални извори и мали хидроцентрали. Иако овие ресурси се достапни, нивната употреба е маргинализирана, а институциите не покажуваат доволна иницијатива за нивна интеграција во енергетскиот микс.
Иако постојат достапни средства од домашни и меѓународни фондови, дел од нив остануваат неискористени. Ревизорскиот извештај укажува на тоа дека институциите не се доволно подготвени да аплицираат со квалитетни проекти, а административните процедури често се сложени и непрозрачни. Ова создава ризик од губење на потенцијални инвестиции и ја намалува ефективноста на јавните политики.
Посебно е загрижувачки тоа што не се води евиденција за тоа колку средства се повлечени, колку се искористени и какви резултати произлегле од нив. Недостигот од финансиска отчетност го отежнува следењето на напредокот и го намалува кредибилитетот пред меѓународните партнери.
НЕМА ОТЧЕТНОСТ, НЕМА МОНИТОРИНГ
Еден од најсериозните недостатоци е отсуството на функционален систем за следење и евалуација на напредокот во зелената транзиција. Без јасни индикатори, институциите не можат да проценат дали мерките што ги преземаат имаат реален ефект. Ова го отежнува донесувањето информирани одлуки и ја намалува транспарентноста пред јавноста.
Ревизорите исто така нотираат дека нема редовно известување до Собранието и до јавноста за постигнатите резултати. Недостасува механизам за вклучување на граѓаните и граѓанските организации во процесот, што го прави целиот систем затворен и технократски.
ПРЕПОРАКИ НА ДЗР
Државниот завод за ревизија препорачува итно воспоставување на интегрирана стратегија со јасни цели, рокови и индикатори. Препорачува подобра координација меѓу Министерството за економија, Енергетската агенција и локалните самоуправи, како и поедноставување на процедурите за пристап до финансии. Развојот на систем за мониторинг и евалуација е клучен за обезбедување отчетност и за градење доверба кај граѓаните и инвеститорите.
Со вакво темпо, Македонија ќе заостанува зад европските стандарди за намалување на емисиите на стакленички гасови. Доколку до 2030 година не обезбеди значително зголемување на ветерниците, соларните централи и модернизација на мрежата, државата ќе се соочи со санкции и губење на дел од европските фондови, се нагласува во извештајот.
