Законско право, а не милостина: Усогласување на пензиите како клучен инструмент за социјална правда и економска стабилност

Пензијата како право, а не како подарок

Усогласувањето на пензиите претставува суштинска компонента на современите јавни пензиски системи, чија цел е да обезбеди зачувување на куповната моќ и достоинствениот животен стандард на пензионерите. Овој процес не треба да се третира како политичка привилегија или ад-хок одлука, туку како законско и трајно утврдено право, кое е во согласност со меѓународните стандарди и обврски што државата ги има преземено.

Правната и економската одржливост на пензиските усогласувања: Меѓу законските обврски и политичките интервенции

Правна основа

Член 37 од Законот за пензиското и инвалидското осигурување (ЗПИО) утврдува дека усогласувањето на пензиите се врши двапати годишно според т.н. „швајцарска формула“, односно 50% од растот на просечната плата и 50% од растот на трошоците на живот. Овој модел има цел да:

• го заштити реалниот износ на пензиите од инфлација, и
• обезбеди еднаков процент на усогласување за сите пензионери, пропорционално на првично утврдената пензија според годините на стаж и уплатените придонеси.

Последици од суспензијата

Кога се суспендира редовното законско усогласување:

• Се нарушува принципот на партиципативно усогласување, кој е основен за придонесниот пензиски систем.
• Се врши незаконско одземање од повисоките пензии, бидејќи процентуалното усогласување не се применува рамномерно врз сите пензии, и покрај тоа што тие пензии се стекнати врз основа на долгогодишни и повисоки уплати.
• Се фаворизираат пониските пензии преку ад-хок зголемувања, што се вршат надвор од пропишаниот механизам и без покритие во принципот на придонесност.

Економски и системски ризици

• Ерозија на правната сигурност – пензионерите повеќе не можат да се потпрат на утврдените правила и формули.
• Подривање на придонесниот принцип – се нарушува врската меѓу уплатените придонеси и висината на пензијата, што долгорочно демотивира за уплата во системот.
• Политичка инструментализација – ад-хок зголемувањата на најниските пензии може да се користат како политички инструмент, наместо како дел од системски и правично дизајнирана политика.

Значење и цели на усогласувањето на пензиите

Правото на усогласување не е „надградба“ на пензијата, туку составен дел од неа. Без него, пензијата постепено ја губи својата вредност и престанува да ја исполнува својата цел – обезбедување на сигурност во староста.
Секој изостанок на усогласување е фактичко намалување на пензијата, а тоа е спротивно на принципот на социјална правда и на законската обврска на државата.

Моделот на усогласување има директно влијание врз адекватноста на пензиите на долг рок. Усогласувањето има две главни цели:

1. Заштита од загуба на куповната моќ – преку индексирање со порастот на цените, се спречува ерозија на реалната вредност на пензијата.
2. Учество во економскиот раст – преку индексирање со порастот на платите, пензионерите се вклучуваат во растечкиот животен стандард на активната работна сила.

Во меѓународната практика се применуваат различни модели: индексација со цени, со плати, комбинирани формули (на пр. т.н. „швајцарска формула“ 50% раст на плати : 50% раст на цени) или адаптирани формули, како што е примерот на Словенија (60% раст на плати: 40% раст на цени).

Меѓународни стандарди и пракса

Правото на социјална сигурност и на достоинствен животен стандард е утврдено во:

• Универзалната декларација за човекови права (1948),
• Меѓународниот пакт за економски, социјални и културни права (1966),
• Конвенции и препораки на Меѓународната организација на трудот (Конвенција бр. 102, Конвенција бр. 128, Препорака бр. 131, Препорака бр. 202).

Овие документи обврзуваат пензиите редовно да се усогласуваат за да се одржи куповната моќ на корисниците до крајот на животот. Република Северна Македонија е потписничка на овие документи и има обврска да ги применува во своето законодавство.

Во Европа, земјите користат автоматски формули за индексација. Таргетирани социјални мерки се користат за борба против сиромаштијата, а не универзална промена на контрибутивниот модел.

Последици од отсуство на траен модел на индексирање

Кога усогласувањето не е законски загарантирано и автоматско:

• Вредноста на пензиите зависи од политички циклуси, наместо од економската реалност.
• Се зголемува неизвесноста кај пензионерите.
• Се губи довербата во пензискиот систем.
• Се ризикува појава на сиромаштија и социјална исклученост кај повозрасната популација.

Главни аргументи за задолжително усогласување

1. Зачувување на куповната моќ преку заштита од инфлациски притисоци.
2. Достоинствен животен стандард, преку обезбедување средства за основни потреби.
3. Доверба и стабилност со охрабрување на сегашните осигуреници да придонесуваат во системот.
4. Социјална кохезија за спречување на сиромаштија и исклученост.

Заклучок

Усогласувањето на пензиите мора да се третира како неотповикливо законско право кое е дел од социјалниот договор помеѓу државата и граѓаните. Нужен е транспарентен, предвидлив и автоматски механизам на индексација што ги зема предвид и растот на цените и растот на платите, со цел да се обезбеди трајна заштита на стандардот на пензионерите. Дискреционите зголемувања не можат да ја заменат системската и правно обезбедена индексација.

Пишува: Јадранка Мршиќ – универзитетски професор во пензија

(Продолжува: Трајна заштита на правата на старите лица: правни, институционални и социјални решенија)

Преземањето на авторски содржини (текстови и фотографии) од оваа страница е дозволено само делумно и важат условите опишани на следниот линк.