Аналитика
Загадувањето на воздухот останува најголемиот ризик по здравјето на животната средина во Европа. Над 350.000 смртни случаи во ЕУ беа поврзани со загадувањето на воздухот во 2022 година, при што ЕЕА наведува дека тоа останува најголемиот ризик по животната средина и здравјето.
Северна Македонија имаше најлоша стапка на смртност во Европа во 2021 година, со 255 предвремени смртни случаи од изложеност на фини честички на секои 100.000 луѓе, според извештајот од Европската комисија и ОЕЦД (Организација за економска соработка и развој), објавен на почетокот на годинава. Следна беше Србија со стапка на смртност од 217 и Црна Гора со стапка од 174.
Според податоците што на својата страница ги има Министерството за животна средина, проценетата атрибутивна смртност која се припишува на загадувањето на амбиентниот воздух во Република Северна Македонија во 2022 година се движела од 2 345 до 4 507, и стапка во ранг од 195.6 до 376.0 смртни случаи на 100 000 жители за анализираниот период 2020-2022. Проценките, се наведува, биле изведени со податоци за движење на население од последниот Попис 2021 за број на резидентно население, спроведен од Државниот завод за статистика. Покрај трендот на пад на годишните концентрации на PM2.5 честичките, се забележува благ пад на проценетата атрибутивна смртност.
Повеќето од тие смртни случаи се од изложеност на фини честички, или PM2.5, кои доаѓаат од прашина, чад и издувни гасови. Но, десетици илјади се должат на азот диоксидот од согорувањето на горивото, како и на озонот, кој се наоѓа во смогот.
Загадувањето на воздухот е поврзано со мноштво здравствени проблеми, вклучувајќи срцеви и респираторни заболувања, мозочен удар, дијабетес, рак на белите дробови и лоши исходи при раѓање.
Европската агенција за животна средина (ЕЕА) проценува дека предвремени смртни случаи во „Европа“се должат на долготрајна изложеност на фини честички (PM2.5) над нивото на упатства на Светската здравствена организација (СЗО) – и околу 238.000 предвремени смртни случаи во ЕУ конкретно за истиот загадувач. Азот диоксидот (NO2) и озонот (O3) се исто така важни фактори: во 2020 година, околу 64.000 смртни случаи во Европа беа поврзани со изложеност на NO2, а 28.000 со краткорочна изложеност на озон. Овие бројки јасно покажуваат дека, и покрај напредокот, загадувањето на воздухот продолжува да претставува многу голем здравствен товар низ целиот континент.
Според Европска агенција за животна средина, ова е листата на загадувачи кои предизвикуваат најголема штета:
• PM2.5 (фини честички) – честички помали од 2,5 микрометри продираат длабоко во белите дробови и крвотокот. Тие се водечка причина за смртност поврзана со загадувањето на воздухот во Европа, силно поврзана со срцеви заболувања, мозочен удар, хронични белодробни заболувања и рак на белите дробови. Анализата на СЗО покажува дека кардиоваскуларните заболувања се причина за поголемиот дел од смртните случаи што се припишуваат на загадувањето на амбиентниот воздух.
• NO2 (азот диоксид) — во голема мера се испушта од патниот сообраќај и некои индустриски процеси; NO2 ги влошува респираторните заболувања и е поврзан со кардиоваскуларни штети. Во многу урбани средини NO2 останува над нивоата на упатствата, предизвикувајќи илјадници предвремени смртни случаи годишно.
• Озон (O3) — Озонот е секундарен загадувач формиран на сончева светлина од други прекурсорни гасови; краткорочните врвови (топли бранови, застоен воздух) можат да предизвикаат респираторни кризи и да предизвикаат предвремени смртни случаи.
Другите загадувачи —како што се сулфур диоксид (SO2), амонијак (NH3) и испарливи органски соединенија (VOCs) — исто така се важни: тие придонесуваат за формирање честички, оштетување на екосистемот и локални проблеми (на пример, земјоделскиот амонијак води до формирање честички и еутрофикација). Секторските извори се разликуваат, што е важно за политиката: сообраќајот доминира над урбаниот NO2; Согорувањето (вклучувајќи го греењето на домаќинствата и индустријата) и емисиите од земјоделството се причина за голем дел од PM и амонијакот.
ШТО СЕ ПРЕВЗЕМА ВО ЕУ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА КВАЛИТЕТОТ НА ВОЗДУХОТ?
Главен развој на политиката се случил во 2024-2025 година кога ЕУ ја ревидираше својата Директива за квалитет на амбиентниот воздух, усогласувајќи ги граничните вредности на ЕУ поблиску со препораките на СЗО и затегнувајќи неколку ограничувања на загадувачите. Ревидираната директива стапи во сила во декември 2024 година и бара од земјите-членки да исполнат поамбициозни стандарди за квалитет на воздухот до 2030 година (со некои преодни отстапувања под строги услови). Промената значително го намалува дозволениот годишен лимит за PM2.5 и ги намалува ограничувањата на NO2 – клучен правен чекор наменет за намалување на здравствениот данок.
Заедно со Директивата за квалитет на амбиентниот воздух, Директивата на ЕУ за национални обврски за намалување на емисиите (NECD) и други инструменти (Директива за индустриски емисии, стандарди за возила и правила за квалитет на гориво, Акционен план за нула загадување) создаваат пакет кој ги таргетира и амбиенталните концентрации и емисиите што ги создаваат. Неодамнешните извештаи покажуваат мешан напредок кај земјите-членки: некои ги исполнуваат обврските за 2020-2029 година, други сè уште заостануваат во однос на клучните загадувачи како што е амонијакот.
Справувањето со загадувањето на воздухот бара дејствување на повеќе нивоа – национална политика, регионално планирање и интервенции на ниво на улица. Најшироко усвоените и поткрепени со докази мерки вклучуваат:
• Зони со ниски емисии (ЗНЕ) и управување со сообраќајот: Ограничувањето на пристапот до постари, позагадувачки возила во градските центри брзо ги намалува нивоата на NO2 и урбани PM. Многу европски градови воведоа или проширија ЗНЕ и мерки за застој.
• Стандарди за почисти возила и гориво: Построгите стандарди на ЕУ за издувни гасови и стимулациите за електрични возила ги намалуваат емисиите од сообраќајот со текот на времето. Дополнителните мерки (инвестиции во јавен превоз, велосипедска инфраструктура) ги намалуваат изминатите километри на возила.
• Индустриска контрола и почиста енергија: Директивата за индустриски емисии и националните дозволи ја поттикнуваат индустријата да ги намали емисиите на честички и гасови; забрзувањето на постепеното укинување на загадувачките горива (особено јагленот и неефикасното согорување на биомаса во домовите) директно ги намалува PM2.5.
• Земјоделство и намалување на амонијакот: Бидејќи амонијакот од земјоделството придонесува за формирање на секундарни честички, мерките како што се прецизно ѓубрење, складирање на покриено ѓубриво и управување со добиток се критични за квалитетот на руралниот воздух – а заостанувањето на намалувањата на NH3 се клучен предизвик на политиката.
• Мерки за рано предупредување и јавно здравје: Системите за прогноза и алармирањето (особено за епизоди на чад од пожари и озон) им овозможуваат на властите да ги предупредат ранливите групи и привремено да ги ограничат загадувачките активности.
(Фото:Reuters via Daily Sabah)
