Наместо во државната каса – 250 милиони евра од непријавените плати се „кријат во коверт“

Работа на црно или плата во коверт – државата секако губи големи пари. Со тоа што нецелосно пријавената работа е поштетна од целосно непријавените работници. Затоа што зафаќа 21,1 процент од вкупниот инпут на труд, или 69,7 милијарди денари од бруто додадената вредност. Или, околу 250 милиони евра не влегуваат во каналите кои водат до државната каса. Таа појава на непријавување на целиот износ на платите е најзабележлива, односно најмасовна во преработувачката индустрија. Ова се само дел од наодите презентирани во студијата „Грануларно испитување на неформалната економија во Северна Македонија: Увид во неформалните работници, непријавената работа и нецелосното пријавување на доходот во домаќинствата“, на „Фајнас Тинк“ Институтот за економски истражувања и политики.

Истражувањето дошло и до податокот дека неформалните работници сочинуват 11,8 отсто од вкупниот број на вработените во земјава. Половината од нив се лоцирани во земјоделието, каде што доминираат неплатените семејни работници. Потоа следуваат градежништво, каде што се непријавени високи 48,2 проценти од работниците и трговијата. „Секторите како што се градежништвото и трговијата на големо/мало имаат значителни размери на самовработување, па оттука и голем дел од неформалните работници“, пишува во извештајот. Притоа се додава дека обично работат во мали фирми, функционирајќи како самовработени лица или неплатени членови на семејството, често заработувајќи плата под минималната. Овој вид работници претежно се мажи со низок степен на образование, освен кај неплатените семејни работници каде преовладуваат жените.

Анализата, пак, на нецелосно пријавените приходи во домаќинствата упатува на драматични разлики кај видовите приходи. Се работи за непријавени  9,7 милијарди денари или 157,8 милиони евра. Во тие рамки приливите од вработување имаат умерена стапка на нецелосно пријавување од 3,7 проценти, што претставува износ од околу 6,8 милијарди денари (110,6 милиони евра). Тоа значи 70 отсто од вкупните загуби во државните приходи.

„Капиталните приходи покажуваат значително повисока стапка од 70,4 проценти што изнесува 0,3 милијарди денари (4,9 милиони евра) во загубата на државни приходи. Стапката од 7,8 проценти од непријавените приходи од самовработување изнесува 2,6 милијарди денари (42,3 милиони евра) или приближно 27 проценти од загубите на државните приходи“, навено е во извештајот.

Исто така, се посочува дека домаќинствата со повисоки приходи имаа значителен придонес во непријавениот приход од вработување, кој изнесува околу 5,6 милијарди денари. А тоа претставува повеќе од половина од вкупниот непријавен приход.

Од „Фајнанс Тинк“ даваат и препораки како државата треба да се справува со овие појави, при што се укажува дека политиките треба да се разликуваат во однос на структурата на непријавената работа.

„На пример, иницијативите на политиките за олеснување на започнувањето бизнис може да бидат посоодветни во секторот трговија на големо и трговија на мало, поправка на моторни возила и мотоцикли каде што преминот од невработеност кон самовработеност ќе биде полесен и поевтин“. Во тој правец посебно се укажува на субвенционираните и на заемите со компонента на дотација за формализирање, кои може да се соодветни за градежници од мал обем, гипсери, молери, автомеханичари…, односно за сите што се демотивирани да се регистрираат поради перцепцијата за високите трошоци на водење бизнис. Оттаму и препораката за едукативна кампања, која може да е покорисна и поевтина од ангажирањето на инспекторатите.

„Од друга страна, мерките на политиките во преработувачката индустрија и градежништвото треба да вклучуваат поагресивен мониторинг за да се намали нецелосно пријавеното вработување со плата. Тоа се обично регистрирани претпријатија, работници и дејности чие постоење може лесно да се идентификува поради нивната големина и фиксното место на работа. Меѓутоа, нивните ‘плати во плик’ или други начини на управување со работните часови предвидени во договорот се веројатно флагрантни, за што се потребни упорни мерки од Управата за јавни приходи и Државниот инспекторат за труд“.

Сепак, нагласуваат од „Фајнанс Тинк“, фокусот на работата на владата во овој сектор не смее да биде бркање на неформалните работници или нерегистрираните бизниси, туку на справување со неформалните практики кои ја надополнуваат формалната работа на секторот. И „да се надополни со мерки на политиките за подобрување на даночниот морал на населението“.