ГО ПОТПИШАА, СЕГА САКААТ ДА ГО НАПУШТАТ: Енергетскиот договор причина за климатските грижи на ЕУ

Европската комисија подготвува предлог земјите на ЕУ заеднички да се откажат од Договорот за енергетска повелба (ECT), откако некои влади веќе ветија дека ќе го напуштат поради загриженоста дека тој претставува пречка во остварувањето на зацртаните климатски цели.

Договорот за енергетска повелба потпишан во Лисабон во декември 1994 година беше дизајниран да ги заштити западните енергетски инвестиции во постсоветските држави и да промовира прекугранична соработка во енергетскиот сектор помеѓу двете страни на Железната завеса. ЕCT, кој има околу 50 потписници, вклучително и земји од Европската унија, им дозволува на енергетските компании да ги тужат владите поради политиките што ги оштетуваат нивните инвестиции – систем првично дизајниран за поддршка на инвестициите во секторот.

ЕУ и Велика Британија, заедно со 50 други земји и ЕУ, се потписници на Договорот за енергетска повелба (ECT), но во изминатиов период цела низа земји од ЕУ најавија планови да се откажат од договорот. Тоа е затоа што ЕCТ изложи неколку влади на правни дејствија од инвеститори и производители на фосилни горива, кои ги искористија неговите одредби за да тужат поради климатските политики што ги погодија нивните профити. Франција, Шпанија, Полска и Холандија најавија дека планираат да се повлечат од Договорот за енергетска повелба (ECT), тврдејќи дека договорот е спротивен на нивните климатски цели. Белгија и Германија, наводно, размислуваат за сличен потег.

„Одлучивме да се повлечеме од Договорот за енергетската повелба, прво затоа што е во согласност со позициите што ги зазедовме, особено со Парискиот договор и она што тој го подразбира“, изјави лани францускиот претседател Емануел Макрон .„Да се замине како блок ќе биде многу силна изјава“, рече холандскиот министер за енергија Роб Јетен оваа недела.

Големите извозници на енергија, како САД, Саудиска Арабија и Русија, не се обврзани со договорот.

Договорот нуди дополнителни гаранции за западните инвеститори кои сакаа да прават бизнис во поранешните советски држави, кои тогаш преминуваа кон модел на пазарен капитализам и имаа многу фосилни ресурси кои чекаа експлоатација. Според ЕCТ, инвеститорите беа заштитени од дискриминаторски пристап, експропријација, национализација, прекршување на договорот и други неочекувани околности кои би можеле да влијаат на нивните очекувања за профит.

Одредбите на договорот ги опфаќаат главните комерцијални аспекти на трговијата со енергетски добра (и суровини и рафинирани производи), инвестиции, транзит и ефикасност. Имено, ЕCТ воспоставува приватен систем на арбитража преку кој инвеститорите и компаниите можат да ги тужат земјите и да бараат компензација поради промените во политиките што ги загрозуваат нивните деловни потфати и приходи.

Како меѓународен договор, пресудите од оваа арбитража се правно обврзувачки. Токму овој систем е во сржта на растечката контроверзност.

Користејќи го ова решение на спорот, корпорациите кои управуваат со нафтени полиња, гасоводи и електрани на јаглен можат да покренат правни случаи против државите кои донесуваат закони за борба против климатските промени и ограничување на емисиите на CO2.

Вредноста на инфраструктурата за фосилни горива во ЕУ, ОК и Швајцарија заштитена со договорот се проценува на 344,6 милијарди евра, според списанието Investigate Europe. Во 2021 година, Холандија беше погодена од две различни тужби од германски енергетски компании кои бараа компензација поради постепеното укинување на енергијата од јаглен во земјата.

Ваквите случаи поттикнаа критики против ЕCТ и од владите и од активистите за климата, кои се загрижени дека целите на нето-нула може да станат цел на тужби од повеќе милиони евра.

Ова ризикува „да создаде катастрофален застрашувачки ефект за владите кои сакаат да ги преземат неопходните чекори за да го ограничат опасното глобално загревање, но се плашат од одмаздници од страна на индустријата“, соопшти еколошката добротворна организација ClientEarth.

Европскиот суд на правдата пресуди дека приватната арбитража на договорот зад затворени врати го прекршува правото на ЕУ и не смее да се користи за решавање на споровите меѓу земјите-членки. „Истражувај ја Европа“ проценува дека 74% од случаите на ЕCТ вклучуваат инвеститор од ЕУ против земја од ЕУ.

Во обид да се запре масовното повлекување од договорот, Европската комисија преговараше за серија амандмани на текстот, вклучително и итен прекин на судските процеси во ЕУ. Промените треба да бидат едногласно одобрени од сите 53 потписници на состанокот во ноември.

Што ги прави работите покомплицирани е познатата долга “клаузула за зајдисонце“ која стои во договорот. Таа предвидува дека, дури и кога една земја ќе излезе од договорот, таа останува ранлива на судски спор 20 години.

Во еден голем случај од 2016 година, Италија стана првата земја од ЕУ што се откажа од договорот, но шест години подоцна, сепак и беше наложено да плати 190 милиони евра – плус камати – како компензација на Rockhopper Exploration, компанија за нафта и гас со седиште во Велика Британија. Тужбата се фокусираше на одлуката на Италија да го блокира дупчењето на нафта на 12 милји од Јадранскиот брег, забрана што ги прекина плановите на Рокхопер да инвестира 33 милиони евра во проект за нафтено поле.

Огромната разлика помеѓу цената на проектот и компензацијата се претпоставува дека ја одразува очекуваната загуба на профитот на компанијата.

Комисијата се залага да се ограничи клаузулата за зајдисонце на 10 години за постојните договори и само девет месеци за нови инвестиции – но оваа промена ќе се применува само за оние кои ќе останат во ЕCТ.