Аналитика
Во Европа, домот кој е симбол на стабилност и сигурност станува сè потешко достапен. Последната деценија донесе експлозивен раст на цените на становите и кириите, што за милиони граѓани го претвори прашањето на домувањето во вистинска социјална криза. Особено младите Европејци се најдоа на удар, бидејќи им станува сè потешко да се осамостојат и да го напуштат родителскиот дом. Просечната возраст на заминување од семејното домаќинство во Европската Унија во 2024 година достигна 26,2 години, од 21,4 години во Финска до дури 31,3 години во Хрватска.
Растот на цените е драматичен. Според податоците на Евростат, помеѓу 2015 и 2024 година цените на куќите во Европската Унија пораснале во просек за 53%, а во некои земји повеќекратно повеќе: во Унгарија за неверојатни 209,5%, во Литванија за 135%, а во Португалија за 124,4%. Финска, со минимален раст од 1,4%, е редок пример на стабилен пазар. Истовремено, изнајмувањето стана поскапо во речиси сите земји членки, од 2010 до првиот квартал на 2025 година, кириите пораснаа просечно за 27,8%. Најголемите зголемувања се забележани во Естонија, Литванија, Унгарија и Ирска, додека Грција е единствената земја во која кириите се намалиле, за околу 11%.
Ваквите трендови имаат директни последици врз квалитетот на животот. Во 2024 година, 9,8% од домаќинствата што живеат во градовите на ЕУ и 6,3% од оние во руралните средини трошеле повеќе од 40% од својот расположлив доход за домување, граница што укажува на сериозен финансиски притисок. Грција повторно е најпогодена: речиси секој трет граѓанин во урбана средина плаќа повеќе од 40% од својот приход за трошоци поврзани со домот, а просечно 35,5% од вкупниот приход на грчките домаќинства оди за покривање на овие трошоци, највисок удел во целата Европска Унија. На другиот крај од скалата е Кипар, каде само 2,3% од урбаните домаќинства се соочуваат со ваков товар.
Недостигот на нови станови е меѓу главните причини за кризата. По глобалната финансиска криза во 2008 година, инвестициите во станбена изградба драстично се намалија, а пандемијата на COVID-19 дополнително го забави темпото. Според Европската инвестициска банка, бројот на градежни дозволи за станбени згради од 2021 година е намален за повеќе од 20%. Со ограничена понуда и растечка побарувачка, цените неминовно растат. Дополнителен фактор е експанзијата на краткорочните изнајмувања преку онлајн платформи, кои голем број станови ги извлекуваат од долгорочниот пазар и дополнително го зголемуваат притисокот врз кириите.
И покрај високите трошоци, над две третини од Европејците живеат во сопствен дом. Просечно, во домаќинството има 2,3 лица, а секој жител располага со околу 1,7 соби. Сепак, 17% од граѓаните живеат во преполни домови без доволен простор, додека 33% имаат повеќе простор отколку што се смета за соодветно. Зголемените трошоци за домување, заедно со растот на цените и општите животни трошоци, станаа меѓу најважните причини поради кои Европјаните излегуваат на избори, според последната анкета на Евробарометар.
Европските институции сега го ставаат домувањето високо на политичката агенда. Европскиот парламент уште во 2021 година усвои резолуција со која го прогласи пристојното домување за основно човеково право, достапно за сите и поврзано со пристап до чиста вода, енергија и санитарни услови. Во 2024 година, претседателката на Европската комисија Урсула фон дер Лајен го најави домувањето како еден од приоритетите во нејзиниот втор мандат, а истовремено беше формиран и посебен парламентaрен комитет за кризата со домувањето, чиј мандат е продолжен до 30 јули 2026 година.
Во март 2025 година, Европската комисија и Европската инвестициска банка објавија план за инвестиции од околу 10 милијарди евра во следните две години, насочени кон прифатливо и одржливо домување. Првиот европски комесар за домување, Дан Јергенсен, истата година ја започна најголемата јавна консултација досега со цел изработка на „План за прифатливо домување на ЕУ“. Неколку месеци подоцна, во септември 2025 година, Европскиот парламент одобри нови правила за кохезиски и социјални фондови, овозможувајќи дел од европските средства директно да се насочат кон изградба на достапни и енергетски ефикасни домови. Пратениците ги повикаа земјите членки „најмалку да го удвојат“ своето национално финансирање за оваа намена.
Кризата со домувањето одамна престана да биде само економска тема. Таа станува прашање на еднаквост, генерациска перспектива и социјална кохезија. Европа сега го признава домот како темел на стабилност, а не како луксузна стока. Големото прашање е дали новите политики, фондови и иницијативи навистина ќе го направат домот повторно достапен или ќе остане сон кој сè помалку Европејци можат да си го дозволат.
