Аналитика
Во Вашингтон, вниманието на правната и економската јавност е свртено кон Врховниот суд на САД, кој следниот месец ќе се соочи со еден од најконтроверзните случаи во поновата американска историја. Судот треба да одлучи дали глобалните царини воведени од претседател Доналд Трамп претставуваат нелегален данок од три трилиони долари наметнат врз американските бизниси, мерка што, според нејзините критичари, ја надминува извршната моќ и го ослабува уставниот принцип дека само Конгресот има право да наметнува даноци.
Случајот се фокусира на Законот за меѓународни економски овластувања во вонредни ситуации (IEEPA) од 1977 година, закон донесен во ерата на Студената војна, со цел да му овозможи на претседателот да презема финансиски и трговски мерки во ситуации што го загрозуваат националниот интерес, безбедност или економска стабилност. Доналд Трамп, меѓутоа, го искористи токму овој закон како правна основа за да воведе серија царини врз увозот од Кина, Канада, Мексико и други земји, прогласувајќи ги трговскиот дефицит и миграционите текови за „вонредни состојби“ што бараат итна извршна интервенција.
Малите американски фирми, предводени од компании како „Леарнинг рисорсис инк.“, тврдат дека Трамп со тоа практично ја узурпирал уставната моќ на Конгресот за собирање приходи. Во нивното обраќање до Судот, тие предупредуваат дека со вакви дејствија се воведува „данок по претседателска волја“, кој би можел да ги чини американските бизниси над три трилиони долари во текот на следната деценија. „Претседателот ги зголемуваше, намалуваше, паузираше и повторно активираше царините кога ќе посака, под разни оправдувања. Овие постапки создадоа економска несигурност и непредвидливост“, стои во соопштението на компанијата.
Царините што се предмет на овој правен спор се воведени на 2 април, на таканаречениот „Ден на ослободувањето“, кога Трамп најави давачки од 10% до 50% врз широк спектар на увозни производи. Тие беа насочени и кон Канада, Мексико и Кина, со образложение дека овие држави не успеваат да го ограничат протокот на мигранти и трговијата со фентанил. Белата куќа засега одбива да коментира, но официјални лица нагласуваат дека дел од тарифите биле воведени според други законски основи, како даноците за челик и алуминиум, кои не се предмет на оваа тужба.
Клучното прашање што Врховниот суд ќе мора да го реши е дали Трамп дејствувал во рамките на овластувањата што му ги дава IEEPA, или, пак, ги пречекорил уставните граници на извршната власт. Уставот, според правните експерти, е јасен: овластувањето за собирање приходи и наметнување даноци припаѓа исклучиво на Конгресот. За претседателот да ја поседува оваа моќ, Конгресот мора експлицитно да ја делегира преку закон, а многумина сметаат дека IEEPA не е создаден со таква намера.
Професорот Чед Сквитиери од Католичкиот универзитет во Вашингтон тврди дека не секоја царина е автоматски данок. „Во уставна смисла, тарифите се инструмент на трговска регулатива, а не нужно фискална мерка“, пишува тој во „Вашингтон пост“. Според него, законот уставно му делегира на претседателот одредена трговска моќ, особено кога станува збор за надворешна политика и национална безбедност, сфери во кои судовите традиционално му даваат поширока дискреција на извршниот орган.
Но, други експерти остро не се согласуваат. Економскиот историчар Фил Магнес од Независниот институт потсетува дека од времето на Џејмс Медисон царините се сметале и за трговски и за фискални инструменти. „Секој закон за царина што Конгресот го донел од 1789 година наваму започнува со зборовите ‘Закон за зголемување на приходите на САД’. Основачите знаеле дека тарифите создаваат приход и затоа тие се истовремено и регулативи и даноци“, објаснува Магнес.
Сличен став зазема и Скот Линсиком, потпретседател за општа економија во Институтот Като. Тој предупредува дека IEEPA, како што го применил Трамп, воопшто не содржи „разбирлив принцип“ што би ја ограничил претседателската моќ.
„Прогласувањето трговски дефицит за национална вонредна состојба е правно и економски апсурдно“, вели Линсиком. „Трговските дефицити постојат со децении и не претставуваат необична закана. Ако ова се прифати, претседателот може секогаш да измисли ‘вонредна состојба’ и да наметне какви било царини сака, колку долго сака, врз кои било земји.“
Историјата, пак, покажува дека судовите традиционално внимателно ја следат границата меѓу претседателската дискреција и законодавната власт. Во 1971 година, претседателот Ричард Никсон воведе 10-процентна царина врз увозот, повикувајќи се на Законот за тргување со непријателот. Судот тогаш ја потврди мерката бидејќи беше строго ограничена и траеше само четири месеци. Денес, царините на Трамп се на сила повеќе од половина година и треба да останат додека тој не утврди дека „заканата од трговскиот дефицит е решена“.
Сослушувањето на аргументите е закажано за 5 ноември. Судските набљудувачи забележуваат дека агресивниот распоред сугерира желба Судот брзо да донесе пресуда, имајќи предвид дека исходот може фундаментално да го промени балансот меѓу извршната и законодавната власт во САД. Одлуката, покрај тоа што ќе ја дефинира судбината на тарифите на Трамп, може трајно да го преобликува начинот на кој американските претседатели ја користат вонредната моќ за да влијаат врз економијата – прашање што се протега далеку надвор од политиката на еден човек и еден мандат.
