Аналитика
Без многу помпа, Европа тивко го менува сценариото на децениската антинуклеарна политика. Некогаш избегнувана, нуклеарната енергија се враќа – поттикната од зголемените цени на енергијата, климатските цели и геополитичките шокови. Но, додека поголемиот дел од континентот го прифаќа овој пресврт, една голема земја-членка на ЕУ, барем засега, сè уште стои цврсто на својата политика, која пред не толку одамна им кажа решително –Збогум на сите свои нуклеарки.
Низ цела Европа, владите даваат зелено светло за нови реактори и ги укинуваат забраните што некогаш изгледаа трајни. Резултатот е брзо менувачки енергетски пејзаж, при што нуклеарната енергија повторно се појавува како централен играч во борбата за сигурна, нискојаглеродна електрична енергија.
ЕУ ЈА МЕНУВА ПЛОЧАТА – ГИ ИСТРАЖУВА ОПЦИИТЕ ЗА ВРАЌАЊЕ НА НУКЛЕАРНАТА ЕНЕРГИЈА
Европската комисија неодамна објави „повик за докази“, отворен до 4 декември 2025 година, за да ја обликува својата претстојна стратегија за мали модуларни реактори (SMR). Тоа покажува дека ЕУ активно подготвува рамка за поддршка на распоредувањето на SMR низ земјите-членки. „Повик за докази“ е административен процес на собирање информации што го користат јавните тела за собирање експертиза, ставови и податоци од поединци, организации и засегнати страни за одредено прашање. Овие повратни информации потоа се користат за информирање при донесувањето одлуки или измени на законодавството.
Според Nuclear Europe, до 2050 година ЕУ би можела да достигне 109 GW инсталиран капацитет од големи реактори — и дополнителни приближно 53 GW од SMR (напредни модуларни реактори (AMR)). Тоа бара околу 241 милијарда евра инвестиции.
Континуираното проширување и финансирање на истражувањето во рамките на тековната Програма за истражување и обука на Евроатом (продолжена до 2026-2027 година) ја одржува безбедноста, управувањето со отпад, заштитата од зрачење и истражувањето на нуклеарни материјали живи, сигнализирајќи долгорочна институционална поддршка за нуклеарна енергија.
Нуклеарната енергија не така одамна, беше во голема мерка отфрлена низ цела Европа, а причините беа прво трагедијата Чернобил, а доста подоцна и Фукушима. Наместо нуклеарките започна ерата на обновливите извори, кои ветуваа почиста и побезбедна иднина. Но, руската инвазија на Украина во 2022 година предизвика зголемување на цените на бензинот и ја разоткри зависноста на Европа од увезени фосилни горива. Одеднаш, се’ почна да укажува дека нуклеарната енергија е – стратешка неопходност.
Денес, нуклеарната енергија придонесува со речиси 25% од електричната енергија на ЕУ, според Евростат. Околу 100 реактори работат во 12 земји-членки, а тој број се очекува да расте. Земјите како Белгија и Полска ги прошируваат или повторно воведуваат нуклеарни проекти, со цел да ги намалат емисиите на јаглерод, да ја намалат зависноста од рускиот гас и да ги стабилизираат сметките за електрична енергија.
ГЕРМАНИЈА ПРЕД ДВЕ ГОДИНИ ЈА ЗАТВОРИ СВОЈАТА ПОСЛЕДНА АКТИВНА НУКЛЕАРНА ЦЕНТРАЛА
Но една од најдоминантните земји-членки на ЕУ, барем засега, се чини дека се држи подалеку од темата нуклеарна енергија.
Одлуката на Германија да се откаже од нуклеарната енергија датира од пред неколку децении. Фазното укинување беше засновано на поширока политика, Енергетска трансформација – нејзината долгорочна „енергетска транзиција“, која имаше за цел да се префрли од фосилни горива и нуклеарна енергија кон обновливи извори на енергија + декарбонизација.
Силно антинуклеарно движење одигра голема улога. Јавните протести и општественото противење на нуклеарната енергија – делумно обликувани од историски стравови (безбедност, нуклеарни несреќи, отпад, поврзаност со нуклеарно оружје) – се насобраа во текот на 1970-тите и 80-тите години и беа информирани политички избори.
По нуклеарната катастрофа во Јапонија во 2011 година, германската влада на тогашната канцеларка Ангела Меркел ја поништи претходната одлука за подолго работење на реактори и повторно се обврза на целосно повлекување од нуклеарната енергија. Така, до 15 април 2023 година, Германија ги затвори своите последни три нуклеарни реактори со што го означи формалниот крај на нуклеарната енергија во земјата.
Според Енергетската иницијатива на Германија, односно Energiewende, државата инвестираше огромни средства во обновлива енергија (ветер, сончева енергија итн.) со амбиција обновливите извори + ефикасноста + одредена премостувачка енергија од фосилни горива/гас би можеле да ги заменат и нуклеарната и јагленската енергија во догледно време.
Официјалната позиција беше дека Германија може да ги постигне климатските и енергетските цели со обновливи извори – и дека ризиците и трошоците поврзани со нуклеарната енергија (опасност од несреќи, проблеми со складирањето нуклеарен отпад, отпор на јавноста) наголемо ги надминуваат придобивките од нуклеарната енергија. Неколкуте германски влади останале на ставот дека со обновливи извори, заедно со управувањето со побарувачката, увозот на енергија и мерките за мрежата, Германија може да одржи безбедно снабдување со електрична енергија – дури и без нуклеарна енергија.
ГЛАСОВИТЕ „ЗА“
Сепак, не се сите европски држави со толку ригиден став кон нуклеарките. Белгија, некогаш еден од најсилните антинуклеарни гласови на ЕУ, официјално го укина својот закон за постепено укинување од 2003 година оваа година. „Знаеме дека е извор со ниска содржина на јаглерод и е издашен“, изјави министерот за енергетика Матие Бихе пред парламентот во мај. Оваа промена го одразува поширокиот европски став: нуклеарната енергија повеќе не е обврска, туку витална предност.
Италија, која гласаше за напуштање на нуклеарната енергија по Чернобил, исто така го менува курсот. Под премиерката Џорџија Мелони, владата ги потврди плановите за повторно воведување на нуклеарната енергија до 2030 година, со што се стави крај на 38-годишната пауза. Италијанските претставници тврдат дека нуклеарната енергија е клучна за постигнување на целите за декарбонизација, а воедно и за заштита на домаќинствата од зголемените сметки за енергија.
Полска оди уште подалеку. Владата планира три нови нуклеарни централи, секоја со три реактори, а првата се очекува да биде пуштена во употреба до 2033 година. Јагленот сè уште доминира во енергетскиот микс на Полска – околу 63% – па затоа нуклеарната енергија се смета за суштинска за исполнување на целите за емисии на ЕУ и избегнување на зимски енергетски тесни грла. Енергетските аналитичари истакнуваат дека оваа стратегија би можела да ги намали вкупните трошоци, а воедно да ја зголеми енергетската независност.
Ј.Д.
(Фото:Dukovany Nuclear Power Plant, Jiří Sedláček, Wikimedia Commons CC BY 3.0)
