Аналитика
За постарите жители на главниот град на Македонија, Скопје, сегашната енергетска криза и неконтролираната инфлација на цените на храната се чувствуваат како враќање во 1980-тите. Зголемените цени ги оставија граѓаните да се борат да си дозволат основна храна и транспортни трошоци и загрижени за тоа како ќе успеат да ги загреат своите домови во текот на претстојната зима, пишува германскиот сајт BNE Intellinews.
Прогнозите на економистите за следните месеци не се ветувачки. Стагфлацијата, која беше евидентна во вториот квартал, ќе стане поинтензивна до крајот на 2022 година, со поголема можност за рецесија од почетокот на следната година, изјави еден аналитичар за bne IntelliNews. За повеќето граѓани поскапувањето на храната и енергијата е најголем проблем. „Храната е скапа. Повеќе не го користам мојот автомобил“, изјави за bne IntelliNews Александар од Скопје.
„Она што најмногу ми пречи е психолошката матрица на повторување… Ситуацијата е како во 80-тите години на минатиот век, период на неизвесност и недостаток на идеи“, додаде тој, осврнувајќи се на деценијата на економски кризи и хиперинфлација. што следеше по големото задолжување на Југославија и од Исток и од Запад за време на Студената војна. Во текот на 1980-тите, луѓето се соочија со недостиг на храна, ограничувања на гориво и електрична енергија, при што економскиот хаос помогна да се посее семето за крвавиот распад на Југославија следната деценија.
Од почетокот на 2021 година, цените во Македонија нагло се зголемуваат. Најголем годишен раст во август годинава забележаа цените на храната и пијалоците од 25,1%, потоа хотелите и рестораните (24,2%) и транспортните трошоци (17,4%). Цената на лебот и на житариците во август скокна за 44,1%, маслата и мастите за 46,7%, а млекото, сирењето и јајцата се повисоки за 26,9% на годишно ниво.
ПОДГОТОВКИ ЗА СТУДЕНА ЗИМА
Македонија има топли лета, но нејзините зими се студени, со температури многу под нулата. Само околу 55.000 домаќинства во Скопје користат централно греење во земјава од топлификациската компанија БЕГ (на која неодамна му беа одземени лиценците). Повеќето граѓани користат електрични греалки во зима, кои ќе чинат значително поскапи отколку во претходните години. А претстојната зима веќе им предизвикува главоболки на оние кои користат огревно дрво или пелети бидејќи нивните цени се зголемени повеќе од двојно.
„Цената на пелетите енормно се зголеми, па решив да се префрлам на инвентер клима уред, иако инвестицијата беше значителна. Мислам дека ова ќе биде поевтино иако поскапе и струјата. Во спротивно ќе требаше да трошам 800 денари [13 евра] дневно за греење на пелети“, рече 29-годишниот Марко.
За греење со пелети на едно семејство би му биле потребни околу 24.000 денари или околу 400 евра месечно, што е нешто под просечната месечна плата. За целата зимска сезона од средината на октомври до средината на април ова ќе биде 144.000 денари, што е околу 2.300 евра.
Северна Македонија, како и другите земји во регионот, сака да го зголеми производството на електрична енергија од зелени извори. Сепак, прашан за инвестирање во покривни панели, Марко рече дека тоа е преголема инвестиција. „Не можам да си го дозволам ова во моментов“, рече тој.
„Минатата година купивме 2,5 тони пелети за пристојно загревање на целата куќа за околу 25.500 денари, но оваа година цената се зголеми повеќе од двојно, па купив само еден тон и планирам да загреам само една соба и да носам топла облека “, изјави Дани, сопственичка на салон за убавина.
„Морам да најдам решение за оваа зима бидејќи огревното дрво е скапо и има недостиг“, се пожали Харис, кој живее во предградие на Скопје.
Цената на еден кубен метар огревно дрво е 4.800 денари и потребни се најмалку шест кубни метри за да се загрее простор од околу 45 метри квадратни во зависност од тоа колку студена ќе биде зимата.
СТАГФЛАЦИЈАТА ОДИ НА ПОЛОШО
Енергетската криза е најголемиот ризик за економијата во Македонија во моментов и економските експерти препорачуваат Владата да го зголеми домашното производство на енергија и да ги фокусира мерките на ранливите категории на население.
Економијата на Македонија забележа реален годишен раст од 2,8% во вториот квартал, по растот од 2,4% во првиот квартал на 22. Во меѓувреме, инфлацијата скокна на 16,8% во август и достигна 11,6% во првите осум месеци од годината. Индустриското производство се намали за 5% на годишно ниво во јули, повлекувајќи го растот од 0,9% на годишно ниво во претходниот месец.
Стагфлацијата, исто така, може да ја зголеми стапката на невработеност што ќе резултира со пад на потрошувачката моќ на потрошувачите. „Очекувањата се дека цените на енергијата ќе останат високи поради неизвесноста на пазарот и ризиците од натамошен прекин на снабдувањето со гас во земјите од ЕУ. Пониската понуда веќе генерира недостиг на енергија и предизвикува нагорен притисок врз цените на енергијата, што ќе има силно влијание врз европската економија“, изјави за „Bne IntelliNews“ главниот економист и раководител на економскиот истражувачки институт „Фајненс тинк“, Благица Петрески.
Таа вели дека Македонија е зависна од европската економија, а ваквите ризици и трендови ќе имаат ефект на прелевање на економијата на земјата. „Пред се поради директната зависност од увоз на енергија и второ поради значителните трговски врски со земјите од ЕУ, вклучително и мултинационалните компании кои работат во земјава и се директно зависни од нивните матични компании во странство“, рече Петрески.
Според неа, и покрај намалувањето на цените на храната на глобалните пазари од јуни 2022 година, натамошните зголемувања на цените на енергијата укажуваат на тоа дека ценовните притисоци би можеле да траат подолго во споредба со претходните очекувања.
ПРОГНОЗИТЕ ЗА РАСТ НАМАЛЕНИ
„Следствено, веќе има надолни ревизии на прогнозите за раст на БДП и нагорни ревизии на стапката на инфлација“, рече Петрески.
Finance Think ја ревидираше надолу проекцијата на растот на БДП за Македонија во 2022 година на 2,1% од претходните 2,8%, додека проекцијата за годишната инфлација беше ревидирана нагоре на 12,2% од претходните 9,7%.
Според македонската централна банка, поради постојаните надолни ревизии на странската побарувачка предизвикани од воениот конфликт во Украина и продлабочувањето на енергетската криза, поверојатни се надолните ризици за растот во третиот квартал.
Инфлацијата почна забрзано да се зголемува од април 2021 година. Најголем придонес за растот на инфлацијата има зголемувањето на увозните цени на храната и енергијата, вклучително и домашната цена на електричната и топлинската енергија, кои се под влијание на движењата на светскиот енергетски пазар.
Земјата бара начини да се справи со високите цени на гасот и струјата пред зимската сезона, а владата неодамна објави дека подготвува нов сет на антикризни мерки во вредност од 76 милиони евра.
Цените на струјата за повеќето домаќинства се зголемија во просек за 7,4% почнувајќи од 1 јули. Во меѓувреме, сменет е и системот за тарифи за струја, така што поголемите потрошувачи ќе плаќаат повисоки сметки за струја. За компаниите кои купуваат струја на слободен пазар цените се енормно повисоки.
Невообичаено високите сметки за струја сериозно влијаат и на профитабилното работење на јавните претпријатија. Некои се жалат дека добиле пет до седум пати повисоки сметки за струја.
Трговската маржа на големо и мало на електрична енергија е ограничена на 10% за да се заштити домашниот пазар од нарушувања.
ВЛАДИНИ МЕРКИ
Неодамна, владата, исто така, ја продолжи одлуката за ограничување на маржата до 10% во трговијата на големо и мало за основните прехранбени производи. Сепак, мерката не го спречи енормното зголемување на цените на мало.
Во последните неколку дена цените на млечните производи се зголемија уште повеќе, па цената на 1 кг кашкавал, најевтиниот, достигна 700 денари. Цените на млекото се зголемуваат речиси на неделно ниво и достигнаа 80 денари за литар, двојно повеќе од пред кризата. Сè повеќе производи стануваат помалку достапни за граѓаните во Северна Македонија, каде просечната нето плата е околу 520 евра.
Во меѓувреме, претставниците на Македонија френетично се обидуваат да обезбедат договори од земјите во регионот за снабдување со енергија во претстојната зима. Премиерот Димитар Ковачевски деновиве беше во посета на Грција, каде беше договорено без ограничувања да се снабдува со јаглен и мазут за термоелектраните.
Во Бугарија, официјални лица се вклучија во преговори за набавка на 200 мегавати основна електрична енергија, но не успеаја да се договорат за цената.
Српскиот претседател Александар Вучиќ изјави дека Србија ќе дели гас со Македонија во замена за електрична енергија од комбинираната централа ТЕ-ТО со седиште во Скопје.
Претставници од енергетските компании од Македонија го посетија и Истанбул на преговори со турските власти за обезбедување одредени количини електрична енергија по поволна цена.
Иницијативата „Отворен Балкан“ на Македонија, Србија и Албанија е исто така добар инструмент за соработка на трите земји во областа на снабдувањето со енергија и храна во услови на криза. Тие на 2 септември одлучија да формираат работна група и да изготват план за справување со последиците од енергетската криза.
Во планот ќе се бараат можности за складирање гас и снабдување со електрична енергија, како и создавање заеднички фонд за финансирање идни проекти кои се од големо значење за трите земји.
Ковачевски неодамна го претстави планот на неговата влада за справување со енергетската криза, со кој се предвидува државниот производител на електрична енергија ЕСМ годинава да го зголеми производството на електрична енергија за 25 отсто. Владата, исто така, стави на располагање 50 милиони евра на ЕСМ за зголемување на производството и обезбедување дополнителни количини електрична енергија. Бидејќи ЕСМ го презема бизнисот со греење во Скопје од БЕГ, ќе биде одговорен за производство или увоз на повеќе енергија за снабдување на домаќинствата со греење.
Се проценува дека владиниот план за спас ќе чини 300 милиони евра само оваа зима, но не се предвидуваат ограничувања за електрична енергија, иако претставниците на секторот сметаат дека ограничувањата се сè уште можни.
Според планот, ЕСМ треба да ги пушти во употреба и третиот блок на термоелектраната РЕК Битола, вториот котел на потпорната термоцентрала Неготино и когенеративната централа ТЕ-ТО, додека сите хидроцентрали ќе работат со полн потенцијал.
„Оваа есен, зима и наредна пролет ќе бидат најтешките во повоената македонска држава и ќе ја издржиме и заедно ќе ја надминеме“, изјави претходно Ковачевски.
На подолг рок, постојат надежи дека сегашната криза ќе помогне да се забрза преминот кон зелена енергија. Владата на Македонија одлучи да ги поедностави процедурите за поставување соларни панели на покривот на куќи и деловни објекти, но оваа мерка не привлекува голем интерес бидејќи има потреба од значителни инвестиции, па затоа не е соодветна за олеснување на кризата.
Според Македонската асоцијација на енергетски инженери, енергетската криза нема да заврши наскоро и може да потрае неколку години, што ќе поттикне потреба од долгорочни мерки за ублажување на нејзините последици.
